اخلاق انقلابی و رفتار سیاسی شهید حاج عماد مغنیه
گفت و گو با حجت الاسلام شیخ حسان سویدان، روحانی برجسته لبنان
درآمد
تاریخ سراسر حماسه حزب اللّه و جنبش مقاومت اسلامی لبنان سرشار از فداکاری ها و ایثارگری های جوانان سلحشوری است که در گمنامی مبارزه کردند و مظلومانه به درجه رفیع شهادت نائل آمدند. این مبارزه غرور آفرین که با رهنمودهای پیامبر گونه امام خمینی(ره) شکل گرفت همچون درختان کاج در کوه های استوار لبنان در برابر شدیدترین تند بادها و توفان مقاومت کرد و افسانه ها و اسطوره های پوچ رژیم صهیونیستی را یکی پس از دیگری فرو ریخت. این مبارزه خستگی ناپذیر که با خون مردان بزرگی همچون شهید راغب حرب و شهید سیدعباس موسوی و شهید حاج عماد مغنیه آبیاری شده به راه خود تا بسته شدن طومار اشغالگران و جنایتکاران در منطقه ادامه می دهد. حجت الاسلام و المسلمین شیخ حسان سودان استاد حوزه علمیه قم در این گفت و گو طرح های رهایی بخش فرامنطقه ای فرمانده شهید مقاومت اسلامی لبنان را تشریح کرده است.
این گفت و گو را با بحث درباره خاندان مغنیه آغاز می کنیم. خاندان مغنیه کیست و تاکنون چه مردان بزرگی تقدیم جامعه اسلامی کرده است؟
بسم اللّه الرحمن الرحیم. حاج عماد مغنیه، یا حاج رضوان، یکی از جوانان مسلمان و انقلابی جبل عامل لبنان بود. او در یک محیط اجتماعی مذهبی و در خانواده متعهد به رعایت احکام اسلامی و موازین شرعی تولد و پرورش یافت. خانواده او هم مانند بسیاری از خانواده های جبل عامل به علت مشکلات اقتصادی که دامنگیر مردم جنوب لبنان بود به بخش جنوبی بیروت «ضاحیه» مهاجرت کرد. یکی از عوامل شکل دهنده شخصیت حاج عماد مغنیه، خانواده او بود. پدرش حاج فایز مغنیه و مادرش «ام عماد» از انسان های صبور و مقاوم و فداکار لبنانی هستند. فداکاری و ایثار این خانواده در راه خدا و در راه میهن برای هیچ کسی پوشیده نیست. این خانواده قبل از حاج عماد دو فرزند دیگر خود را بنام های فؤاد و جهاد در راه اسلام و در راه آزادی میهن تقدیم کرده است.
عامل دوم که در شکل گیری شخصیت حاج عماد مغنیه نقش اساسی داشته وابستگی او به خاندان معروف و برجسته «مغنیه» است. این خاندان یکی از خاندان های متدین و مذهبی جبل عامل جنوب لبنان می باشد. علمای مقدس و بزرگی از این خاندان برانگیخته شدند. مرحوم شیخ حسین مغنیه(ره) یکی از علمای عارف و سالک جنوب لبنان بوده که حدود نیم قرن پیش زندگی می کرده و مردم از وجود او برکت می گرفتند. زیرا شیخ حسین مغنیه به استقامت و قداست شهرت داشت، و علمای بزرگ آن مرحله نیز او را مقدس می شمردند.
از سوی دیگر شهید حاج عماد مغنیه در دوران حیات علامه شیخ محمدجواد مغنیه یکی از علمای بزرگ خاندان مغنیه زندگی می کرده است. شیخ محمدجواد یکی از علمای بزرگ و قضات شرع سرشناس و معاصر لبنان به شمار می رفته است. ایشان یکی از مبلغان رسالت اسلام و رهنمایان بزرگ مردم جنوب بوده و تالیفات بسیار ارزشمندی در زمینه های فقه، علوم اسلامی و تاریخ اسلام و غیره از ایشان باقی مانده است. مرحوم محمدجواد مغنیه به منظور گسترش آگاهی میان جوانان و اقشار گوناگون مسلمان لبنان دهها کتاب به سبک ساده نوشته است. شاید بتوان ایشان را «مرتضی مطهری» لبنان توصیف کرد. شهید مرتضی مطهری از مردان نابغه و کم نظیر و همسنجی ایشان با محمدجواد مغنیه امکان پذیر نیست ولی علامه شیخ محمدجواد مغنیه در فضای آن روز لبنان، اندیشه اسلامی را از سرچشمه و متون تاریخی استخراج کرد و به سبک ساده در اختیار عموم مسلمانان لبنان قرار داد تا همه اقشار از آن بهره مند شوند.
در جمهوری اسلامی ایران، شهید مرتضی مطهری افکار عرفانی و فلسفی و علمی را بازنگری و تجزیه و تحلیل کرد و به اقشار گوناگون جامعه، به ویژه روشنفکران و دانشجویان انتقال داد. ولی در لبنان شیخ محمدجواد مغنیه، اندیشه های اعتقادی و فقهی و احکام اسلامی را نوآوری کرد، و به سبک ساده و عوام پسند به مردم ارائه داد.
شهید عماد مغنیه تا چه اندازه از بزرگان خانواده مغنیه متأثر بود؟
حاج فایز مغنیه، پدر شهید عماد مغنیه یکی از عموزاده های شیخ محمدجواد مغنیه است که در منطقه جبل عامل می زیسته است. لذا اندیشه ها و افکار علمای بزرگ خاندان مغنیه نیز در اندیشه و تبلور فکری حاج رضوان تراوش کرده است. از سوی دیگر جنوب لبنان در دوران جوانی حاج عماد مغنیه، شاهد یک جنبش بزرگ فکری بوده که امام سید عبدالحسین شرف الدین(ره) آغازگر آن بوده است. در دوران حیات امام شرف الدین، هنوز حاج عماد مغنیه متولد نشده بود، ولی به آثار و دستاوردهای فکری و اجتماعی ایشان در جبل عامل دسترسی پیدا کرد. می توان گفت که امام شرف الدین با فعالیت های سیاسی و اجتماعی خود یکی از علمای بزرگ پایه گذاران مقاومت در جنوب لبنان در نیم قرن گذشته بوده است. مرحوم شرف الدین یکی از عالمان دینی است که همزمان در برابر استعمارگران فرانسه و طرح برپایی رژیم صهیونیستی در فلسطین مقاومت کرد.
بفرمایید علت گرایش حاج عماد به مقاومت فلسطین چه بوده است؟ آیا این گرایش نتیجه اثرگذاری علمای آن مرحله لبنان بوده است؟
شهید حاج عماد مغنیه از دوران جوانی از نبوغ فکری و استعداد فطری برخوردار بود. از برادران که از او شناخت کافی دارند، نقل کرده اند که حاج رضوان به اندیشیدن و تأمل عشق می ورزید، گرایشات دینی او فراتر از تربیت خانوادگی او بود. او مانند مردم مؤمن و متعهد جبل عامل به عقاید و باورهای دینی خود احترام می گذاشت. خانواده حاج عماد مغنیه میهن دوستی و تدین و تعهد به موازین شرعی و عشق به اسلام و خاندان اهل بیت(ع) را از دوران کودکی به او تزریق کرده بودند. این تربیت خانوادگی موجب شد که حاج عماد از سن بلوغ نسبت به مسائل بی عدالتی و تجاوز به حقوق دیگران شناخت پیدا کند، و با آن به مقابله بپردازد. حاج عماد در کنار عشق به مقاومت و جهاد به گسترش فرهنگ و اندیشه اسلامی هم توجه داشت. می کوشید جوانان انقلابی را با مسائل فکری و اعتقادی اسلام آگاه کند.
نقل کرده اند که حاج عماد در دوران جوانی پس از پیوستن به جنبش فتح کتاب های «اقتصاد ما» و «فلسفه ما» که از آثار برجسته و گرانبهای شهید آیت اللّه سید محمدباقر صدر می باشد خریداری و به افراد گوناگون هدیه می کرد، تا از این طریق نوآوری اقتصاد و فلسفه اسلامی را به دیگران معرفی کند. جوانان متدین لبنانی در آن مرحله از داشتن تشکیلات منظم و منسجم محروم بودند. کسانی که در لبنان فعالیت قوی داشتند، احزاب کمونیست و سازمان های چپگرا و سازمان آزادی بخش فلسطین بودند. در چنین فضای آلوده اگر جوانان متدین خواسته باشند با ظلم و تجاوزگری مقاومت کنند، ناچار بودند با احزاب و سازمان های یاد شده ارتباط برقرار کنند. لذا اولین بار که کتاب های شهید صدر انتشار یافت، حاج عماد مغنیه تعدادی از این کتاب ها را خریداری و به دوستان چپگرای خود هدیه کرد. این کار در آن مرحله و در آن شرایط خیلی ارزشمند بود. حاج عماد به جوانان مسلمان شیعه و سنی که به احزاب و سازمان های مارکسیست و سوسیالیست پیوسته بودند می گفت شما مسلمان هستید. چرا به این احزاب پیوسته اید. اگر می خواهید مقاومت کنید و فلسطین و مسجدالاقصی را آزاد کنید به آغوش اسلام بازگردید. این آیین حیاتبخش اسلام است که می تواند اهداف تان را تأمین کند. شنیده ام که حاج عماد توانسته بود بسیاری از طرفداران احزاب کمونیست را هدایت کند، و اکنون این افراد موقعیت خاصی در فرماندهی مقاومت اسلامی لبنان دارند.
اما چرا حاج عماد مغنیه به جنبش مقاومت فلسطین پیوست؟ برای پاسخ به این پرسش باید گفت که پیوستن حاج عماد مغنیه به مقاومت فلسطین دو علت داشت. اولاً آرمان فلسطین در آن مرحله از قداست خاصی برخوردار بود. زیرا قضیه فلسطین از سال 1948 تاکنون در اولویت اهداف و آرمان های مسلمانان قرار دارد. صهیونیست ها که بدترین دشمنان خدا هستند، این سرزمین را اشغال کرده اند. فلسطین سرزمین وحی و عروج پیامبر است، و اولین قبله مسلمانان در آن قرار دارد. در پی اشغال این سرزمین بیشتر علمای جهان اسلام به ویژه مراجع تقلید تشییع واکنش نشان دادند. علمای پیرو مکتب اهل بیت(ع) در مخالفت با اشغال سرزمین فلسطین پیشگام بودند. آیت اللّه العظمی سید محسن حکیم(ره)، مرجع تقلید وقت شیعیان جهان، با صدور فتوای مشهوری، پرداخت حقوق شرعی به انقلابیون فلسطینی را تجویز کرد. در پی این فتوا بسیاری از افراد مؤمن حقوق شرعیه و سهم امام شان را به مقاومت فلسطین تقدیم می کردند.
امام خمینی (ره) نیز در آغاز حرکت انقلابی شان در حمایت از آرمان فلسطین چند فتوای مهم صادر کردند. این مرد بزرگ که برای سرنگونی رژیم پهلوی مبارزه کرد پشتیبانی از ملت فلسطین را هرگز فراموش نکرده بود. طبیعی است که یک انسان متدین همچون حاج عماد مغنیه و بسیاری از برادران همرزم او همچون حاج علی ذیب(ابوحسن سلامه) و دیگران به صفوف مقاومت فلسطین بپیوندند. البته فراموش نکنیم که قداست قضیه فلسطین مهمتر از اشتباهات و عملکردهای غلط برخی متولیان فلسطینی است. قداست آرمان فلسطین به حاج عماد مغنیه انگیزه داد تا بر مبنای عقاید و باورهای دینی خود به انقلابیون فلسطین بپیوندند. بنابراین پیوستن اینگونه افراد به جنبش مقاومت فلسطین بر مبنای وظیفه دینی و اخلاقی و انجام مسئولیت شرعی طبق فتاوی مراجع بزرگ تقلید بوده است.
در مرحله قبل از اشغال جنوب لبنان، یک تشکیلاتی انقلابی منظم که بتواند در برابر فزون خواهی رژیم صهیونیستی بایستد و فلسطین را آزاد کند، وجود نداشت. و این جوانان مؤمن و انقلابی لبنانی ناچار بودند به جنبش همگانی و عمومی مقاومت فلسطین بپیوندند، ولی حاج عماد به محض اینکه گم شده واقعی خود را یافت، به مقاومت اسلامی و حزب اللّه که زیر پرچم اسلام و ایمان مبارزه می کند پیوست. من نمی گویم که حاج عماد جهت گیری و موقعیت خود را تغییر داد. خیر... جهت گیری او چه در جنبش فتح و چه در حزب اللّه مشخص و یکسان بود. با وجودی که با یاسر عرفات مرد شماره یک انقلاب فلسطین روابط دوستانه و نزدیک داشت، ولی هنگامی که پرچم اسلام به دست حزب اللّه لبنان افراشته شد، بیدرنگ به این پرچم پیوست، و تا آخر حیات هم این پرچم را در دست داشت.
از سوی دیگر سازمان آزادی بخش فلسطین از طریق حاج عماد مغنیه و ابوحسن سلامه کمک های مالی فراوانی میان انقلابیون لبنانی و غیرلبنانی توزیع می کرد. ولی تاکنون یک مورد سوءاستفاده از این اموال نقدی و یا خیانت در امانت در حق حاج عماد ثبت نشده است. هنگامی که تصمیم گرفت از صفوف مقاومت فلسطین کناره گیری کند، و به صف مقاومت لبنان بپیوندد، ابتدا این تصمیم را با رهبران انقلاب فلسطین در میان گذاشت و به آنان گفت که من انسانی مؤمن و متدین هستم و براساس اعتقادات دینی به مقاومت فلسطین پیوسته ام، ولی اکنون تصمیم گرفته ام زیر پرچم مقاومت اسلامی لبنان مبارزه کنم.
همان گونه که می دانید در آن برهه هزاران جوان از طایفه شیعه و طایفه اهل تسنن لبنان به جنبش مقاومت فلسطین و احزاب سیاسی لبنان پیوستند، ولی تاکنون دیده نشده که یکی از آنان مانند حاج عماد مغنیه پیشگام و پیشتاز بوده باشد... دلیل این چیست؟
این نتیجه ویژگی های ارزشمند و ابعاد استثنایی شخصیت حاج رضوان بوده است. او مقاومت را با جان و خون خود پذیرفته بود. مقاومت را نه به عنوان یک حرفه، بلکه به عنوان یک آرمان و هدف مقدس انتخاب کرده بود. حاج رضوان در این مسیر صادقانه و مخلصانه گام برداشت و تحت تاثیر زرق و برق های مادی و شهرت پرستی قرار نگرفت. در حالی که در آن شرایط افراد بسیاری فریب ثروت و شهرت را خورده و به فساد و تباهی کشیده شدند. در آن مرحله کمک های مالی بیشماری به سوی جنبش مقاومت فلسطین سرازیر می شد. این کمک های بی حد و حساب بسیاری از رهبران این جنبش را به تباهی کشاند. بسیاری افراد هم خائن و فرصت طلب از آب درآمدند، و از پشت به آرمان فلسطین خنجر زدند. بسیاری از عملیات تروریستی که توسط کوماندوهای اسرائیلی در مرکز بیروت پایتخت آن روز مقاومت فلسطین انجام گرفت، در نتیجه خیانت برخی افراد فرصت طلب و فریب خورده فلسطینی اتفاق افتاد. این در حالی است که حاج عماد مغنیه فوق العاده امانتدار و زیرک و هوشمند بود.
گفته شده که حاج عماد مغنیه مدتی هم در حوزه علمیه علامه سید محمدحسین فضل الله در بیروت درس خوانده است...
بستگان نزدیک حاج عماد نقل کرده اند که او در کنار فعالیت های مبارزاتی و انقلابی علاقه داشته به مسائل دینی و فقهی هم آشنا شود. میل نداشته مانند روحانیون و طلاب علوم دینی تحصیلات حوزوی را تا نهایت ادامه دهد. او بر این باور بود که یک فرد انقلابی باید از همه مسائل سیاسی، عقیدتی، دینی و نظامی آگاهی داشته باشد. لذا در سن جوانی در برخی دوره های آموزش عقاید شرکت کرد تا با احکام فقهی «رساله های عملی» آشنا شود. زیرا این رساله ها، احکام اسلام را در زمینه های جهاد، جنگ، صلح و همه مسائل عبادی و حیاتی و اجتماعی مشخص کرده اند.
در قرن گذشته افرادی مانند حاج عماد در جبل عامل بروز کرده اند؟
تردیدی نیست که در تاریخ صد ساله اخیر جبل عامل انقلابیون بزرگی برانگیخته شدند. «ادهم خنجر» و «صادق حمزه» از چهره های انقلابی و سرشناس جبل عامل هستند که بر ضد استعمار فرانسه مقاومت کردند. اکنون نبیه بری رئیس مجلس لبنان تالار اجتماعات و ملاقات های خود را در جنوب لبنان به نام ادهم خنجر نامگذاری کرده است. ولی با صراحت به شما بگویم که موافق همسنجی مرحوم حاج عماد مغنیه با سایر انقلابیون جبل عامل نیستم. بی تردید برادران مخلص و فداکار فراوانی در مقاومت اسلامی وارث حاج عماد هستند که استعداد و توان و شایستگی آنان کمتر از حاج عماد نیست، و راه او را ادامه می دهند. زیرا حاج عماد بنیانگذار و متولی طرح مقاومتی همه جانبه و فراگیر در خاورمیانه بود. حرکتی که حاج عماد آغاز کرد از مرزهای لبنان فراتر رفت و معادلات جهانی و منطقه ای را دگرگون ساخت. او با دهها تن از شخصیت های سیاسی، انقلابی و فکری جهان عرب و جهان اسلام روابط و همکاری داشت. حاج عماد فقط یک شخصیت مقاوم نبود، ابعاد شخصیت او فراتر از مقاومت اسلامی لبنان و فلسطین بود. او بنیانگذار راهکاری بود که به یاری خداوند متعال به آزادسازی فلسطین منتهی خواهد شد. در لبنان حاج عماد را فرمانده دو پیروزی(پیروزی سال 2000 و پیروزی سال 2006) توصیف می کنند. ولی من او را فرمانده پیروزی های پی در پی که به کمک حقتعالی در آینده تحقق خواهد یافت می خوانم.
قوای استکباری 25 سال حاج عماد را تحت تعقیب قرار داده و سرانجام او را به شهادت رساندند. ولی این قدرت ها هرگز به جنایات خود در لبنان و فلسطین و عراق و افغانستان اشاره نمی کنند. این دوگانگی را چگونه تفسیر می کنید؟
قدرت های استکباری فقط به منافع شخصی شان می اندیشند. برخورد دوگانه رهبران و سران قدرت های استکباری با مسائل جهانی یک امر طبیعی است. این قدرت ها حتی از جنایات مزدوران و دست نشاندگان خود در 95 درصد کشورهای جهان چشم پوشی می کنند. زیرا این جنایات به نفع این قدرت ها ارتکاب می شود. گاهی از این جنایت ها هم ستایش می کنند. به طور مثال نگاه کنید به جنایات سال گذشته صهیونیست ها در نوار غزه، قدرت های استکباری تا چه اندازه این جنایات را تایید کرده اند؟ برای دادگاه بین المللی و سازمان ملل ثابت شد که رژیم صهیونیستی در غزه مرتکب جنایات وحشتناک شده است ولی قدرت های استکباری در برابر آن سکوت اختیار کرده اند. زیرا اسرائیل اهداف و خواسته های آنان را تامین می کند. ولی اگر یکی از رزمندگان مقاومت در فلسطین و لبنان به یک حرکت مشروع و قانونی دست بزند و از سرزمین خود به دفاع برخیزد به شدت او را محکوم می کنند. شعارهای حقوق بشر قدرت های استکباری همه شعارهای توخالی است.
به بخشی از ویژگی های حاج عماد اشاره کردید. بفرمایید که مهمترین و شاخص ترین نشانه و امتیاز او چیست؟
برادرانی که در آخرین روزهای حیات حاج عماد مغنیه در سوریه همراه او بوده اند، برای من نقل کرده اند که ایشان هر شب هنگام سحر به زیارت مرقد حضرت رقیه(س) می رفته است. یکی از فرماندهان سپاه پاسداران نیز نقل کرده زمانی که در سوریه به سر می برده و هر سحرگاه که به زیارت مرقد حضرت رقیه(س) می رفته حاج عماد را در حال نماز و نیایش می دیده است. بنابراین تدین و پایبندی به اصول اعتقادی یکی از مهمترین ویژگی های حاج عماد مغنیه بوده است. او همواره به تکلیف شرعی عمل می کرده است.
حاج عماد بعد از مسئله تدین چند ویژگی دیگری هم داشت که عبارتند از: ویژگی اول نبوغ فوق العاده در زمینه های برنامه ریزی و مهندسی نظامی: حاج عماد در زمینه مهندسی و سازماندهی نظامی، طرح هایی بکر ارائه می داد که هیچ کس پیش از او چنین طرح هایی ارائه نکرده بود. بسیاری از فرماندهان و کارشناسان نظامی در جمهوری اسلامی و برخی از کشورهای اسلامی گفته اند که حاج عماد در طرح مسائل جدید نظامی بی نظیر بوده است.
ویژگی دوم قدرت شخصیت: حاج عماد در مسئله زهد و پرهیزکاری فوق العاده استثنایی بود به گونه ای که تا آخرین روز حیاتش خانه شخصی در اختیار نداشت. این در حالی است که برای خانه دار شدن بسیاری از برادران جنبش مقاومت تلاش به عمل می آورد، و می کوشید مشکلات و نیازهای اجتماعی آنان را برطرف کند. با وجودی که همه گونه امکاناتی در اختیار او گذاشته بودند، ولی فوق العاده زاهد و قانع بود. همانگونه که پیشتر اشاره کردم زمانی که در جنبش مقاومت فلسطین حضور داشت و امکانات مالی فراوانی در اختیار او بود ولی به این امکانات هیچ گونه چشم داشتی نداشت.
ویژگی سوم تواضع حاج عماد بود: او از رفتار سرور خود امیرمؤمنان علی بن ابیطالب(ع) پیروی می کرد، و در برخورد با رزمندگان مقاومت بسیار فروتن بود. هرگز خود را برتر از دیگران نمی دانست. ولی در برابر کسانی که در مسائل دینی و مقاومت سهل انگاری می کردند و دچار لغزش می شدند سرسختی نشان می داد و قاطعانه برخورد می کرد. در زمینه حفظ نظم و انضباط به هیچ وجه با رزمندگان مسامحه نمی کرد.
گفته شده که حاج عماد برای تحصیل علوم دینی مدتی هم به قم آمد. در این زمینه چه اطلاعاتی دارید؟
آمدن حاج عماد به قم برای اینکه مانند سایر طلاب همه وقت خود را صرف تحصیل علوم و معارف حوزوی کند نبود. ولی او مانند بسیاری از رهبران مقاومت اسلامی و حزب الله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به ایران می آمد و از تجربیات انقلاب اسلامی درس های زیادی می آموخت. هنگامی که شخصیت های بزرگ نظام جمهوری اسلامی نبوغ فکری و استعدادهای بالقوه حاج عماد مغنیه را شناختند شایسته دانستند که او را به ایران دعوت کنند و استعدادهای او را پرورش و بارور کنند.
آیا زمانی که حاج عماد به ایران آمد، آقای نصرالله هم سرگرم تحصیل در حوزه علمیه قم بود.
آری... مدت زمان کوتاهی که آقای سیدحسن نصرالله دبیرکل حزب الله برای تحصیل به حوزه علمیه قم آمد، شهید عماد مغنیه نیز به ایران رفت و آمد داشت و گاهی با آقای نصرالله هم دیدار و گفت و گو می کرد.
